Woda a zmiany klimatu – międzynarodowe ramy polityczne (rozdział 2)

Tegoroczny Światowy Dzień Wody przebiegał pod hasłem: “Woda a zmiany klimatu”. Z tej okazji Organizacja Narodów Zjednoczonych wydała obszerny raport pod tym samym tytułem. Etapami będę dla Was tłumaczył i wyciągał najważniejsze informacje z poszczególnych rozdziałów tego ponad 150 stronicowego opracowania.

Rozdział 2 “Międzynarodowe ramy polityczne”. W tym rozdziale dokonano przeglądu głównych ram polityki międzynarodowej, podkreślając istniejące luki i możliwości powiązania pomiędzy zarządzaniem zasobami wodnymi a działaniami w dziedzinie klimatu i zrównoważonego rozwoju.

[Celem mojego tłumaczenia tego raportu jest dotarcie z jego przekazem do jak najszerszego grona odbiorców, więc staram się go jak najwierniej przetłumaczyć, ale gdzie się da to skracam powtórzenia, które się zdarzają. Przedstawiam też najważniejsze wodne zagadnienia. Moje uzupełnienia i odnośniki będę umieszczał w [ ]. Odnośnie zmian klimatu nie będę się za dużo rozwodził, o ile nie będzie to związane z zasobami wody. Jeśli chcecie zgłębić temat zmian klimatu to polecam stronę Nauka o klimacie.]

Pamiętajcie, że raport dotyczy sytuacji światowej. Niektóre z opisanych w nim zjawisk dotyczą Polski w większym stopniu, a inne w mniejszym.

Rozdział 2 “Międzynarodowe ramy polityczne”

2.1. Wstęp

W ciągu ostatnich czterech dziesięcioleci społeczność międzynarodowa, głównie poprzez procesy kształtowania polityki ONZ, była zainteresowana bezpieczeństwem wodnym związanym z ilością wody i jej jakością oraz warunkami sanitarnymi, a także rosnącym zapotrzebowanie na zasoby wodne w celu zaspokojenia potrzeb społecznych, środowiskowych i gospodarczych. W tym samym czasie zmiany klimatu stały się namacalnym zagrożeniem wpływającym na te trzy obszary, jeszcze bardziej zagrażając bezpieczeństwu wodnemu setek milionów ludzi i ekosystemów w każdym regionie świata. Dlatego polityczne ramy dotyczące zmian klimatu muszą uwzględniać także aspekt wodny, tym bardziej że woda jest kluczem do ograniczenia emisji dwutlenku węgla i adaptacji do coraz bardziej zmieniającego się klimatu. Niestety brak powiązania tematyki zmian klimatu i wody nadal jest obecny w politykach międzynarodowych.

Światowy Szczyt Zrównoważonego Rozwoju w 2002 r., wraz z Milenijnymi Celami Rozwoju, dał fundamenty pod Agendę na rzecz zrównoważonego rozwoju do roku 2030 przyjętą w 2015 r., która jest jednym z kluczowych dokumentów międzynarodowych obok dwóch innych ważnych globalnych porozumień, Porozumienia Paryskiego w sprawie zmian klimatu i Ram z Sendai dotyczących ograniczania ryzyka klęsk żywiołowych. Te ramy polityki międzynarodowej stanowiły historyczny krok naprzód w stawianiu czoła najpilniejszym wyzwaniom globalnym, jednak w pewnym sensie nadal są ułomne w wyniku problemów wynikających z niektórych wcześniejszych umów. Chociaż w duchu Agenty 2030 uznano znaczenie wzajemnego powiązania celów zrównoważonego rozwoju, integracja ta nie znalazła przełożenia na praktykę, a kwestie zmniejszenia ubóstwa, zdrowia i warunków sanitarnych, degradacji środowiska, zmian klimatu i ryzyka katastrof leżą w osobnych szufladach, zarówno na poziomie globalnym i krajowym. Ponadto opóźnia się integracja między programami globalnymi.

Milenijne Cele Rozwoju (ang. Millennium Development Goals, MDG) zostały przyjęte w Deklaracji Milenijnej przez przywódców 189 państw na szczycie Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2000 roku. Osiem Milenijnych Celów stanowi zobowiązanie społeczności międzynarodowej do redukcji ubóstwa i głodu, zapewnienia równego statusu kobiet i mężczyzn, poprawy stanu zdrowia, poprawy stanu edukacji, walki z AIDS, ochrony środowiska naturalnego a także zbudowania globalnego partnerstwa między narodami na rzecz rozwoju. Został również jasno określony termin realizacji Celów, przewidziany na 2015 rok. Więcej na ten temat możecie przeczytać w skrócie tutaj, szerzej tutaj.

2.2. Przegląd głównych umów
2.2.1 Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju do roku 2030

Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju do roku 2030 (zwana dalej AGENDA 2030) opisuje trajektorię globalnego rozwoju, w której mamy całe zestaw celów, które stanowią ścieżkę do „transformacji naszego świata”, aby osiągnąć pożądaną przyszłość, nie pozostawiając nikogo za sobą. Wspomina o rosnących nierównościach, wyczerpywaniu zasobów naturalnych, degradacji środowiska i zmianach klimatu jako o największych wyzwaniach naszych czasów. Uznaje, że rozwój społeczny i dobrobyt gospodarczy zależą od zrównoważonego zarządzania zasobami i ekosystemami słodkowodnymi, i podkreśla znaczenie zintegrowanego charakteru celów zrównoważonego rozwoju (UNGA, 2015).

W ramach zestawu celów AGENDY 2030 woda stanowi (często) niejako ukryty element wielu z nich. Jest czynnikiem łącznym dla osiągnięcia wielu z nich, co przedstawiono na poniższym rysunku. Woda jest niezbędna do zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka, jak opisano w celach zrównoważonego rozwoju (SDG) dotyczących praw człowieka do wody i infrastruktury sanitarnej dla wszystkich (SDG 5 i 6), ale także dla ekosystemów morskich (SDG 14) i lądowych (SDG 15), do produkcji żywności (SDG 2) i energii (SDG 7), wspieranie źródeł utrzymania (SDG 8) i przemysłu (SDG 9, 12) oraz zapewnienie zrównoważonych i zdrowych warunków życia (SDG 1, 3, 11) (Sweden, 2018). Woda ma do odegrania kluczową rolę w łagodzeniu zmian klimatu i dostosowaniu się do nich (SDG 13) oraz w zdolność ta przyczynia się do budowania sprawiedliwych i pokojowych społeczeństw (SDG 16) (White, 2018).

2_rodz_1 — Powiązanie SDG 6 dotyczącego wody z innymi SDG

Cel 13 to „Podjęcie natychmiastowych działań w celu zwalczania zmian klimatu i ich skutków” obejmuje konkretne cele i wskaźniki, wyraźnie uznaje również, że Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC) jest głównym międzynarodowym forum do negocjacji i nadzorowania globalnej reakcji na zmiany klimatu (patrz dalej). Kilka z podpunktów tego SDG 13 (rysunek 2.2) dotyczy lub zależy od wody (13.1, 13.2, 13.B). Ale SDG 13 jest również symbolem fundamentalnego rozłączenia pomiędzy celami SDG, oraz między Agendą 2030, a innymi globalnymi ramami. Na przykład nie ma formalnego mechanizmu powiązania celu 13 z celami porozumienia paryskiego, co prowadzi do realizacji równoległych działań, zamiast działań zintegrowanych wzmacniających wzajemnie swoje efekty.

Ponadto podczas spotkania w lipcu 2018 r. na którym weryfikowano realizację celu 6, w kontekście realizacji pozostałych SDG, okazało się, że cele były realizowane niezależnie od siebie, a wiele krajów nie było na dobrej drodze do osiągnięcia założeń SDG 6, szczególnie kraje biedne i najbardziej zagrożone (HLPF, 2018). I tak legły założenia Agenty 2030 o powiązaniu większości zagadnień społecznych, środowiskowych i gospodarczych uwzględnionych w SDG.

[więcej o celach zrównoważonego rozwoju przeczytacie po polsku tutaj]

2.2.2. Porozumienie Paryskie 2015 r.

Długofalowym celem Porozumienia Paryskiego jest „utrzymanie wzrostu średniej globalnej temperatury na znacznie niższym poziomie 2 ° C powyżej poziomów z okresu przedindustrialnego i dążenie do ograniczenia wzrostu temperatury do 1,5 ° C powyżej poziomu z okresu przedindustrialnego poziomy, uznając, że znacznie zmniejszyłoby to ryzyko i skutki zmian klimatu ”(UNFCCC, 2015, Artykuł 2). Umowa koncentruje się na łagodzeniu skutków zmian klimatu i dostosowaniu się do nich, a także na potrzebach finansowych wymaganych do osiągnięcia tego celu. Niestety spotkanie COP25 w 2019 r. pokazało, że osiągnięcie długoterminowego celu porozumienia paryskiego wydaje się być trudniejsze niż wcześniej przewidywano.

Na mocy tego porozumienia wszystkie kraje, które je podpisały miały określić, zaplanować i regularnie raportować działania, które podejmie w celu łagodzenia zmian klimatu i adaptowaniu się do nich. Raporty miały być składane co 5 lat, najbliższy powinien być złożony w 2020 r. Oprócz zobowiązań wynikających z porozumienia, kraje były zachęcane do tworzenia własnych planów średnio i długofalowych. Połączenie wcześniejszych celów Agenty 2030 z założeniami porozumienia paryskiego i krajowymi strategiami powinno ułatwić krajom te działania (Hamill and Price-Kelly, 2017; Northrop et al., 2016). Porozumienie Paryskie wskazuje także istotną rolę niepaństwowych instytucji i struktur takich jak: samorządy, sektor prywatny, środowisko akademickie, organizacje społeczne, fundacje, ludność rdzenną, organizacje młodzieżowe, kobiety, i międzynarodowe nierządowe organizacje; w osiągnięciu tych celów (UNFCCC, 2015). Dlatego na każdych spotkania COP takie organizacje mają swoje panele tematyczne, w tym także w tematyce wodnej, dzięki czemu “woda” ma swój głos.

Pomimo podpisania porozumienia przez ponad 160 państw w 2015 r., nadal jest wiele do zrobienia do osiągnięcia jego założeń (IPCC, 2018b). Jak powiedział Premier Fidżi na zamknięciu COP23: “Potrzebujemy pięć razy więcej ambicji, pięć razy więcej działań” dla ociągnięcia celów porozumienia (UN New, 2018).

Woda – ukryty skarb Porozumienia Paryskiego

Woda jako zasób nie jest wymieniona w Porozumieniu Paryskim, ale jest ona niezbędnym elementem prawie wszystkich strategii łagodzenia i adaptacji do zmian klimatu – od magazynowania węgla w ekosystemach lądowych, poprzez rozwój czystych technologii energii, a na adaptacji do zjawisk ekstremalnych kończąc (White, 2018). Woda została wskazana jako najważniejszy priorytet w większość działań adaptacyjnych i jest bezpośrednio lub pośrednio powiązana ze wszystkimi obszarami priorytetowymi, a większość zidentyfikowanych zagrożeń wiąże się z wodą.

2.2.3. Program z Sendai na lata 2015-2030 w sprawie ograniczenia ryzyka katastrof

W 2015 roku kraje członkowskie ONZ podpisały Program z Sendai, który jest odpowiedzią na coraz częściej występujące i przynoszące coraz większe straty klęski żywiołowe i katastrofy, zarówno naturalne, jak i związane z działalnością człowieka. Głównym jego celem jest znaczące ograniczenie liczby ofiar śmiertelnych oraz zminimalizowanie wpływu katastrof na ciągłość podstawowych procesów realizowanych przez państwo, w tym kluczowych usług zapewniających ochronę życia i zdrowia obywateli oraz funkcjonowanie administracji i gospodarki.

W ramach tego porozumienia kraje powinny opracować publicznie dostępne krajowe i lokalne plany ograniczania ryzyk spowodowanych klęskami żywiołowymi. Wszyscy przesyłaja te programy do specjalnej komórki ONZ, która monitoruje i rozpowszechnia te działania dla zwiększenia ich efektywności w skali świata.

W Porozumieniu z Sendai sama woda jest rzadko wymieniana, ale jest ona kluczowym elementem każdego z siedmiu celów. Powodzie i burze stanowią prawie 90% najpoważniejszych klęsk żywiołowych (Adikari and Yoshitani, 2009). Zagrożenia związane z wodą są wrażliwe nawet na niewielkie zmiany klimatu, dlatego też ich częstotliwość, rozmiary i intensywność rośnie (Milly et al., 2005). Program z Sendai wskazuje na wyraźne powiązania między zmianami klimatu a klęskami żywiołowymi. Od 2007 r. zespół ekspertów ONZ ds. wody i katastrof (HELP) pracuje na podniesieniem świadomości pomiędzy wodą i katastrofami oraz stara się wskazywać luki pomiędzy nimi w politykach i strategiach.

[Więcej o programu działań z Sendai przeczytacie na stronach Rządowego Centrum Bezpieczeństwa tutaj.]

2.2.4. Międzynarodowe konwencje w sprawie wody

Globalne ramy prawne i międzyrządowe w dziedzinie wody, takie jak Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie pozażeglownego użytkowania międzynarodowych cieków wodnych (Konwencja o ciekach wodnych z 1997 r.) oraz Konwencja o ochronie i korzystaniu z międzynarodowych cieków wodnych i jeziora międzynarodowych (Konwencja wodna – z 1992 r., dotyczy krajów europejskich, głównie członkowiskich UE) stanowią ramy dla rozwiązania problemu wpływu zmian klimatu na zasoby wodne.

Wiele przepisów międzynarodowego prawa wodnego popiera środki dostosowania do zmian klimatu, takie jak zasady sprawiedliwego i rozsądnego użytkowania wód, „brak znaczących szkód” oraz zasadę ostrożności (UNECE / INBO, 2015). W związku z tym, chociaż Konwencja wodna nie wspomina wyraźnie o klimacie, stanowi potężne narzędzie współpracy pomiędzy stronami w celu zapobiegania, kontroli i ograniczenia transgranicznych oddziaływań na zasoby wodne, w tym związanych z dostosowanie i łagodzenie zmian klimatu. [czyli np., żeby jeden kraj nie chciał zatrzymać u siebie dużo wody, ze szkodą dla innego]

2.3. Woda jako łącznik wspierający wdrażanie globalnych porozumień

Jeśli chodzi o wodę i zmiany klimatu w Agendzie 2030, zarówno SDG 6, jak i SDG 13 mają bezpośrednie lub pośredni wpływ na wszystkie pozostałe cele zrównoważonego rozwoju. Wyzwania związane z rozwojem, eliminacją ubóstwa i zrównoważonym rozwojem są ściśle powiązane z działaniami łagodzącymi zmiany klimatu i przystosowującymi się do nich, zwłaszcza za pośrednictwem wody. Woda nie jest sektorem, ale łącznikiem, a skutki wywołane zmianami klimatu dotykają wszystkich aspektów naszego społeczeństwo (ekonomiczne, społeczne i środowiskowe) (White, 2018). Potrzebna jest silna wola polityczna i przywództwo, podkreślanie i uwzględnienie wartości wody w głównym nurcie przy wdrażaniu globalnych porozumień (rysunek 2.5).

Podjęto szereg inicjatyw pod przewodnictwem szefów państw, państw członkowskich i Organizacji Narodów Zjednoczonych, aby działać ponad wszelkimi podziałami i je omijać, a także znaleźć środki na bardziej efektywną realizację celów globalnych porozumień w zrównoważony sposób. Te inicjatywy uznają wodę za łącznik i czynnik ułatwiający wdrażanie globalnych programów. Jednak istnieją przykłady rozbieżność pomiędzy zaleceniami wynikającymi z globalnych polityk i programów, a wdrażanymi strategiami i działaniami w krajach czy regionach. Dotychczasowe wysiłki mogą zasługiwać na uznanie, ale potrzeba dalszych działań łączących wszystkie zagadnienia, perspektywy i mechanizmy finansowe dla sprostania wyzwaniom związanym z wodą, klęskami żywiołowymi i zmianami klimatu, by wszystkie one wzajemnie się wzmacniały, zwiększałyby opłacalność, i pomagamy zapewnić, że ich odpowiednie wybory nie podważą lub nieumyślnie zwiększą ryzyko dla innych (Matthews i in., 2018).

Tam, gdzie woda jest często uważana za niezależny sektor, istotne jest, aby uznać ją za łącznik. Na przykład, woda często znajduje ważne miejsce w krajowych programach adaptacji do zmian klimatu, to jednocześnie często nie zawierają one kierunków usprawnienia procesu podejmowania działań w zakresie gospodarki wodnej dla osiągnięcia celów oraz unikania konfliktów czy konieczności kompromisów.

Hasło woda wykracza poza przeciętnej rozumienie jej jako wody pitnej, substancji potrzebnej do higieny czy nawet zarządzanie zasobami wodnymi. Woda jest podstawą wszelkiego życia na Ziemi i podstawowym prawem człowieka. Dlatego woda powinna być sercem wszystkich działań i strategii podejmowanych w celu przeciwdziałania zmianom klimatu, wdrażaniu założeń zrównoważonego rozwoju czy przeciwdziałania klęskom żywiołowych i wielu innym programom.

dostęp do pełnego raportu: https://en.unesco.org/themes/water-security/wwap/wwdr