Torfowiska mistrzami retencji.

Relacja z wizyty studyjnej na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich

Ostatnie dwa dni wakacji (szkolnych – nie studenckich) spędziłem na… torfowiskach! Znalazłem się tam jako przedstawiciel bloga Świat Wody na zaproszenie UNEP/GRID-Warszawa. Zapraszam do krótkiej relacji z tej wizyty, chociaż może nie będzie to typowa relacja, ale garść istotnych faktów, przeplatana fotografiami mojego autorstwa. Zatem zapraszam Państwa na…

…bagna!

O torfowiskach słów parę

Torfowiska są bardzo ciekawymi miejscami z wielu powodów, ale na uwagę zasługują przede wszystkim ich dwa fascynujące aspekty: są ogromnymi magazynami węgla i wody. Zajmując ok. 3,3% powierzchni kontynentów, magazynują dwa razy więcej węgla niż sumarycznie we wszystkich lasach na Ziemi (mówiąc o lasach, mamy na myśli ich część naziemną, czyli szatę roślinną). Inaczej rzecz ujmując – magazynują w sobie podobną ilość węgla co światowe rezerwy paliw kopalnych! Jeśli zaś chodzi o kwestie retencji wody – są one rodzajem „chłonnych gąbek”. Budujące je mchy torfowce są w stanie zmagazynować „w sobie” więcej wody niż wynosi dziesięciokrotność ich suchej masy!
Niesamowity i praktycznie niedościgniony format naturalnej retencji wody.

Biorąc pod uwagę fakt, że retencjonowanie wód staje się coraz pilniejszą potrzebą w obliczu regularnie pojawiających się okresów suszy czy krótkich, nawalnych deszczów, rola torfowisk stabilizujących stosunki wodne okazuje się niezwykle ważnym aspektem – zwłaszcza w warunkach górskich. Ale torfowiska to nie tylko magazyny węgla, złoża torfu czy zbiorniki retencyjne. To również fascynujące ekosystemy z niezwykłym światem roślin i zwierząt. Istotną składową torfowisk są mchy torfowce, dzięki swej wyspecjalizowanej budowie magazynujące w swoich tkankach ogromne ilości wody. Poza nimi można tam spotkać także m.in. rzadkie owadożerne rośliny, takie jak rosiczki czy tłustosz pospolity, lub żurawinę, dla której torfowiska to naturalne miejsce występowania.

W przeszłości torf stanowił cenne źródło energii, obecnie jest wykorzystywany w ogrodnictwie i uprawie roślin. Wolne tempo formowania torfu powoduje, że powinien być traktowany jako zasób praktycznie nieodnawialny.

Niestety, torfowiska to jedne z najszybciej zanikających ekosystemów naszej strefy klimatycznej. Wysycone wodą i porośnięte mchami, nie mogą być wykorzystane jako tereny uprawne lub pastwiska, nie rosną tu okazałe drzewa, podmokły teren utrudnia gospodarkę leśną. Dlatego też wiele torfowisk było lub wciąż jest regularnie odwadnianych. A odwadnianie torfowisk oznacza ich szybką degradację. W obecności tlenu torf zaczyna się rozkładać, uwalniając zgromadzony w szczątkach roślin węgiel do atmosfery w postaci dwutlenku węgla. Rozkład ten jest co najmniej 10-krotnie szybszy niż akumulacja torfu w warunkach bagiennych (torfowisko zalane wodą), a w przypadku głębokiego odwodnienia i ciepłego klimatu nawet kilkadziesiąt razy. Z uwagi na swoje wybitne walory przyrodnicze oraz rolę, jaką pełnią dla człowieka, zasługują one na szczególną ochronę.

Torfowiska Orawsko-Nowotarskie

W Polsce torfowiska zajmują około 4% powierzchni kraju. Większość z nich, blisko 90%, to torfowiska niskie, zasilane wolno przepływającymi wodami gruntowymi bądź powierzchniowymi.

Kolejne 6% to torfowiska wysokie. Zajmują zazwyczaj bezodpływowe zagłębienia terenu i są uzależnione od wód opadowych. Pozostałe 4% to formy przejściowe. Szacunkowa powierzchnia torfowisk Polski wynosi 1 495 000 ha (ok. 20% leśne, ok. 80% nieleśne). Około 15% torfowisk jest w stanie zbliżonym do naturalnego, tzn. wciąż jest w stanie akumulować torf. Pozostałe 85% zostało przekształconych na potrzeby: rolnictwa, gospodarki leśnej, wydobycia torfu do celów ogrodniczych, zainwestowania na potrzeby infrastruktury.

W Karpatach – w porównaniu z nizinnymi obszarami naszego kraju – torfowiska należą do rzadkości, zaś Kotlina Orawsko-Nowotarska jest największym w południowej Polsce kompleksem torfowisk wysokich, które stanowią bezcenny układ przyrodniczy, który w dużym stopniu kształtuje warunki hydrologiczne regionu. Wszystkie torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rozwinęły się na podłożu bardzo słabo przepuszczalnej gliny o grubości około 2 m, która została najprawdopodobniej utworzona podczas ostatniego zlodowacenia, w warunkach zimnego klimatu, na wilgotnych pokrywach żwirów. Dla rozwoju tutejszych torfowisk bardzo ważne były panujące tu sprzyjające warunki klimatyczne: stosunkowo chłodne sezony wegetacyjne, wysokie sumy opadów rocznych i niewielkie parowanie. Torfowiska Orawsko-Nowotarskie wchodzą w skład sieci Natura 2000 jako obszar Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLC120003 o powierzchni 8266,68 ha.

Wyjątkową cechą tych obszarów jest obecność kosodrzewiny, która z reguły występuje na większych wysokościach, w piętrze subalpejskim. Występuje tam również sosna błotna, będąca mieszańcem kosodrzewiny z sosną zwyczajną. Sztandarowym gatunkiem tego regionu jest cietrzew – silnie zagrożony wyginięciem ptak, którego tokowiska powinny być objęte ochroną strefową. Z torfowiskami związane są też rzadkie w skali Europy motyle, o wdzięcznych nazwach szlaczkoń torfowiec czy modraszek bagniczek, oraz gatunki pajęczaków znane z niewielu stanowisk w Polsce.

W końcu Średniowiecza (tj. zanim rozpoczęła się eksploatacja torfu na dużą skalę) na obszarze Kotliny Orawsko-Nowotarskiej znajdowało się co najmniej 30 kopuł torfowisk wysokich
i towarzyszących im torfowisk niskich. Obszar zatorfiony wynosił wtedy ok. 260 km². Obecnie torfowiska wysokie i niskie w Kotlinie zajmują obszar ok. 70 km². Zachowało się 19 kopuł (lub ich fragmentów) torfowisk wysokich o łącznej powierzchni ok. 1300 ha. Niestety duża część tych terenów narażona jest na postępującą degradację związaną z: osuszaniem torfowisk, wydobyciem torfu, zarastaniem kopuł torfowisk roślinnością krzewiastą i/lub drzewiastą (związek z osuszaniem tych siedlisk), zalesianiem terenów otwartych i pożarami.

Rezerwat Bór na Czerwonem

Tylko jedna kopuła Torfowisk Orawsko-Nowotarskich objęta jest ochroną w formie rezerwatu przyrody, ustanowionego już w 1925 r. To Bór na Czerwonem, wpisany w grudniu 2017 r. na listę obiektów objętych konwencją ramsarską, której celem jest ochrona i utrzymanie w niezmienionym stanie obszarów określanych jako „wodno-błotne”.

Obejmujący powierzchnię 114,66 ha rezerwat Bór na Czerwonem ustanowiono w celu ochrony jego walorów przyrodniczych oraz krajobrazowych. W jego skład wchodzi dobrze zachowane torfowisko wysokie, z dobrze wykształconą kopułą torfowiska, o zmiennej miąższości od 0,5 do 5 m, oraz występujące w jego otoczeniu bagienne i wilgotne zbiorowiska leśne – charakterystyczne dla Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Teren ten jest domem dla gatunków roślin i zwierząt charakterystycznych dla ekosystemów borów bagiennych i torfowisk, w tym rzadkich i zagrożonych. Stwierdzono tu występowanie 10 gatunków płazów, 2 gatunków gadów, 98 gatunków ptaków i 25 gatunków ssaków. Wśród nich znajdują się gatunki wymienione w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz w załączniku I Dyrektywy Ptasiej: 3 gatunki płazów, 13 gatunków ptaków i 2 gatunki ssaków. Szczególnie warte odnotowania są traszka karpacka i kumak górski. W rezerwacie występuje również 269 gatunków grzybów. Wraz z przyległym kompleksem leśnym rezerwat znajduje się w strefie karpackiego korytarza ekologicznego, łączącego Babią Górę i Tatry z Gorcami i Pieninami.

Dla ochrony walorów przyrodniczych Boru na Czerwonem niezbędne są poprawa warunków wodnych, odtworzenie bezleśnego charakteru nadmiernie zarastającego torfowiska
i zahamowanie niekorzystnych zmian w strukturze roślinności. Ważna jest przy tym ochrona czynna cennych siedlisk przyrodniczych zarówno samego torfowiska wysokiego, jak
i bagiennych zbiorowisk leśnych w jego otoczeniu. Działania ochronne to jednak nie wszystko – potrzebne są również poprawa metod zarządzania przestrzenią na całym obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich oraz wzrost świadomości społecznej na temat mokradeł.

O projekcie:

Wspomniałem o tym nieco na początku tego wpisu, a tutaj chciałbym myśl rozwinąć. Zwiedzanie torfowisk Bór na Czerwonem oraz Puścizna Wielka umożliwiła mi ekipa UNEP Grid–Warszawa, za co w tym momencie bardzo dziękuję! Był to wspaniały czas, obfitujący w niezmiernie ciekawe prelekcje połączone z dużą dawką „włóczęgi po bagnach”! Poniżej zamieszczam podstawowe informacje dotyczące projektu ochrony mokradeł Orawsko – Nowotarskich, jak również garść informacji i linków dla osób, które chciałyby dowiedzieć się czegoś więcej w tych tematach. Tytuł: Karpaty Łączą – ochrona Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, Lider projektu: UNEP/GRID–Warszawa, Partnerzy projektu: Fundacja Przyroda i Człowiek, firma Asplan Viak, Obszar: Gminy: Miasto Nowy Targ (rezerwat Bór na Czerwonem) oraz pozostałe gminy z Torfowiskami Orawsko-Nowotarskimi: gmina wiejska Nowy Targ, Czarny Dunajec, Jabłonka, Szaflary. Finansowanie: Projekt korzysta z dofinansowania o wartości 849 910 € otrzymanego od Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach funduszy EOG, a także z dofinansowania z budżetu państwa oraz ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie.

Cele: W projekcie przewidziane są działania w ramach ochrony czynnej w rezerwacie “Bór na Czerwonem” oraz poprawy metod zarządzania przestrzenią na całym obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich i zwiększania świadomości społecznej na temat mokradeł, mające na celu ograniczenie wywieranej na nie presji antropogenicznej.

Główne działania:

1) Zabiegi czynnej ochrony cennych siedlisk mokradłowych w rezerwacie “Bór na Czerwonem”, w tym: budowa infrastruktury poprawiającej stosunki wodne w torfowisku (tam i zastawek), a także modernizacja odcinka grobli, usuwanie sosny z kopuły (niepożądana sukcesja), budowa i modernizacja infrastruktury turystycznej zapobiegająca presji antropogenicznej obszaru rezerwatu.

2) Kompleksowy monitoring przyrodniczy parametrów abiotycznych i biotycznych torfowiska

3) Wsparcie działań zarządczych w gminach, na których położony jest cały kompleks Torfowisk Orawsko-Nowotarskich

4) Kampania edukacyjna skierowana do młodzieży szkolnej oraz dorosłych nt. roli i znaczenia terenów mokradłowych oraz sposobów ich ochrony.

Facebook:

https://www.facebook.com/CentrumUNEPGRIDWarszawa/https://www.facebook.com/CentrumUNEPGRIDWarszawa/

https://www.facebook.com/KarpatyLacza/