9 lutego media obiegła informacja, że Komisja Europejska podjęła decyzję o wniesieniu do Trybunału Sprawiedliwości UE sprawy przeciwko Polsce w związku z nieprzestrzeganiem dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych – jednakże z samych komunikatów medialnych jak i od samej KE nie wynika o co dokładnie chodzi. Poza ogólnymi informacjami brak jest w nich konkretów, czego miałyby dotyczyć zarzuty, ale media jak to media wyczuły moment i przeklejają dalej podobne komunikaty bez zgłębiania tematu. Ja też skorzystam z fali, ale po kilku dniach od tej informacji, aby móc sięgnąć do danych i opracowań, które pozwolą spojrzeć szerzej na to zagadnienie. Zaznaczam jednak od razu, że bez poznania konkretnych zarzutów KE, poniższy tekst jest jedynie oceną stanu bieżącego – suche fakty bez prezentowania zero-jedynkowego stanowiska, że jest albo tragicznie, albo bardzo dobrze.

Zacznijmy od początku. Zaczęło się od tego, że w maju 2020 r. Komisja Europejska wystosowała uzasadnioną opinię skierowaną do Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych – a dokładnie stosowania zapisów tzw. Dyrektywy Ściekowej (dyrektywy Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r.) w zakresie ścieków komunalnych w aglomeracjach powyżej 2000 RLM.

RLM – Liczba wyrażająca wielokrotność ładunku zanieczyszczeń w ściekach w stosunku do jednostkowego ładunku zanieczyszczeń w ściekach odprowadzanych od jednego mieszkańca w ciągu doby (określany jako BZT5 – pięciodobowe biologiczne zapotrzebowanie na tlen), równego 60 g O2/dobę. Warto wspomnieć, że ścieki przemysłowe dostarczane do oczyszczalni są przeliczane na RLM na podstawie zanieczyszczeń w nich zawartych.

Aktualnie trwają prace nad projektem ustawy o zmianie ustawy – Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw, w ramach, którego zmiany obejmą m.in. aglomeracje, a dokładniej jak możemy przeczytać w dokumencie pt. „Ocena skutków regulacji”, w części dotyczącej Rekomendowane rozwiązanie, w tym planowane narzędzia interwencji, i oczekiwany efekt: 

  1. Dostosowanie obowiązujących przepisów w celu spełnienia przez Polskę w pełni wymagań dyrektywy Rady 91/271/EWG, w szczególności przez wprowadzenie mechanizmów mobilizujących i sankcyjnych, w szczególności przez: 
    • uszczegółowienia i doprecyzowanie obowiązków gmin, w szczególności ewidencyjnych i sprawozdawczych w zakresie gospodarowania nieczystościami ciekłymi i osadami ściekowymi; 
    • wyodrębnienie osadów ściekowych w zakresie realizowanych przez gminy i przedsiębiorców obowiązków dotyczących utrzymania czystości i porządku w gminach, w szczególności w odniesieniu do obowiązków sprawozdawczych; 
    • doprecyzowanie i wyodrębnienie kwestii dotyczących osadów ściekowych, opróżniania osadników w instalacjach przydomowych oczyszczalni ścieków i transportu osadów ściekowych z przydomowych oczyszczalni ścieków, w zakresie obowiązków związanych z utrzymaniem czystości i porządku odnoszących się do właścicieli nieruchomości, gmin i przedsiębiorców prowadzących swoją działalność w tym zakresie. 
  2. Rekomenduje się doprecyzowanie procedur związanych z wyznaczaniem, zmianą lub likwidacją aglomeracji. 
  3. Rekomenduje się doprecyzowanie przepisów dotyczących procedur współpracy z PGW WP związanych z KPOŚK, w szczególności procedur sprawozdawczych, a także doprecyzowania zakresu sprawozdawczego. 
  4. Proponuje się uzupełnienie przepisów dotyczących funkcjonowania systemu obsługi ścieków dowożonych do oczyszczalni taborem asenizacyjnym, w zależności od wielkości aglomeracji, z której pochodzą. 
  5. W związku z wnioskami Najwyższej Izby Kontroli proponuje się w szczególności wprowadzenie odpowiednich przepisów sankcyjnych, w szczególności w przypadku niewykonywania przez gminy niektórych obowiązków dotyczących kontroli, doprecyzowanie procedury zmiany i likwidacji aglomeracji, jednoznaczne wskazanie, że tereny o równoważnej liczbie mieszkańców wynoszącej 2 000 RLM lub więcej, powinny znaleźć się granicach aglomeracji, 
  6. Zakłada się zmiany doprecyzowujące i usprawniające w zakresie zgód wodnoprawnych w zakresie wykonania przydomowej oczyszczalni ścieków. 
  7. Rekomenduje się uregulowanie kwestii powiązania KPOŚK z wieloletnimi planami rozwoju modernizacji urządzeń wodociągowo-kanalizacyjnych. 
  8. Rekomenduje się określenie zasad dotyczących postępowania z osadami ściekowymi z instalacji przydomowych oczyszczalni ścieków na terenie gminy. 
  9. Zakłada się uproszczenie i usprawnienia procedury uzyskiwania zgody na utworzenie miejsca okazjonalnie wykorzystywanego do kąpieli, w tym także w zakresie dokonywania zgłoszeń wodnoprawnych, obejmujące m.in. zmianę formy wyrażanej zgody, skrócenie terminów opiniowania, połączenie procedury zgłoszenia wodnoprawnego z wydawaną zgoda, a także doprecyzowanie przesłanek odmowy utworzenia miejsca wykorzystywanego okazjonalnie do kąpieli. 
  10. Proponuje się zmienić przepisy w zakresie prawidłowej transpozycji art. 3 ust. 4 dyrektywy 2006/7/WE w zakresie przepisów dotyczących poboru próbek wody w kąpielisku. 
  11. Zakłada się wprowadzenie możliwości przyznawania PGW WP dotacji podmiotowych (bez zmian wysokości dotacji). Nie jest możliwe osiągnięcie celów za pomocą innych środków, ze względu na wynikającą z przepisów prawa obligatoryjność wydania ustawy.

Generalnie za spełnienie wymogów KPOŚK odpowiedzialne są gminy wchodzące w skład poszczególnych aglomeracji wodno-ściekowych, a administracja centralna może jedynie kontrolować, nakładać kary, tworzyć programy dofinansowania i regulacje prawne, oraz odpowiada za zbieranie informacji i sprawozdawczość do UE.

W tym samym dokumencie możemy też znaleźć informacje dotyczące wcześniejszych uwag KE:

Opinia ta objęła łącznie 1 285 aglomeracji na 1 587 aglomeracji ujętych w piątej aktualizacji Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych i odnosiła się do danych za 2016 r. (zwanego dalej „V KPOŚK”). Podniesione w uzasadnionej opinii zarzuty dotyczą: 

  1. niezapewnienia, aby 1 183 aglomeracje były wyposażone w system zbierania ścieków komunalnych lub indywidualne lub inne właściwe systemy zbierania, które osiągają ten sam poziom ochrony środowiska, w przypadkach gdy wprowadzenie systemu zbierania nie jest uzasadnione ze względu na brak korzyści dla środowiska lub nadmierne koszty; 
  2. niezapewnienia, aby w 1 282 aglomeracjach ścieki komunalne odprowadzane do systemów zbierania były przed zrzutem poddawane wtórnemu oczyszczaniu;
  3. niezapewnienia, aby w 426 aglomeracjach ścieki komunalne odprowadzane do systemów zbierania były poddawane oczyszczaniu bardziej rygorystycznemu niż to, które opisano w art. 4 dyrektywy. 

Należy wskazać, że największym problemem dla gmin wchodzących w skład aglomeracji stanowi realizacja obowiązku, o którym mowa w pkt 1. Dla aglomeracji ujętych w uzasadnionej opinii rolę wiodąca pełni około 1 185 gmin. Z uwagi na fakt, iż w skład aglomeracji może wchodzić więcej niż jedna gmina, całkowita liczba gmin, w stosunku do których zastosowanie ma postępowanie formalne Komisji Europejskiej, jest trudna do określenia.

I tu przychodzi moment, żeby spojrzeć na dane. Prześledźmy poniższe wartości:

Niezależnie na które dane z zeszłego roku spojrzymy (powinniśmy oczywiście na najnowsze 😉) to mamy poprawę o około 25% aglomeracji. Warto też wspomnieć, że te liczby wyglądają na duże, ale nie mówią nic o tym jaki % ścieków jest niewłaściwie zagospodarowany. A w tej statystyce wygląda to już znacznie lepiej. Gdy weźmiemy pod uwagę najnowsze publiczne dokumenty VI aKPOŚK (stan na 22.12.2021 r., w oparciu o dane za 2020 r.) to:

  • Dokument zawiera 795 aglomeracji zgodnych z warunkami dyrektywy 91/271/EWG generujących RLM wynoszącą 17 564 851 (tj. 47,4% łącznej RLM aglomeracji), oraz 722 aglomeracje niespełniające warunków ww. dyrektywy, które generują RLM wynoszącą 19 500 936 (tj. 52,6% łącznej RLM aglomeracji), z czego 2 607 786 RLM nie jest zgodna z warunkami dyrektywy 91/271/EWG.
  • Zgodnie z przyjętą metodyką opracowania AKPOŚK 2021, aglomeracje zostały podzielone na: aglomeracje zgodne z warunkami dyrektywy 91/271/EWG oraz aglomeracje niespełniające warunków dyrektywy 91/271/EWG. Aglomeracje niezgodne zostały podzielone na priorytety według poniższych kryteriów:
    • Priorytet I – 28 aglomeracji, generujących ładunek 11 290 524 RLM,
    • Priorytet II – 219 aglomeracji generujących ładunek 5 904 011 RLM,
    • Priorytet III – 475 aglomeracji generujących ładunek 2 306 401 RLM.
  • W 2027 r. wszystkie warunki dyrektywy 91/271/EWG powinno spełnić 1239 aglomeracji (81,7% aglomeracji), o łącznej RLM wynoszącej 33 105 030, co stanowi 89,3% całego generowanego przez aglomeracje ładunku, przy założeniu terminowego zrealizowania zaplanowanych inwestycji.

Gdy spojrzymy na dane z poprzedniej V aKPOŚK – to z 38 793 049 RLM we wszystkich aglomeracjach nieskanalizowane było  11 883 265 RLM (czyli 30,63%) (dostęp bezpośredni do pliku excel – https://www.kzgw.gov.pl/files/kposk/01-5akposk/zal2.xls) – zatem w 4 lata mamy poprawę o prawie 1 milion RLM skanalizowanych ścieków w aglomeracjach (zmiana z 30,63% do 3,38% nieskanalizowanych do ogólnej liczby RLMów).  

Zgodnie z istniejącymi przepisami, gdy aglomeracja nie spełnia warunków % stopnia skanalizowania (zgodność z art. 3 dyrektywy) tj. 98% oraz nie przekraczania 2000 RLM dla pozostałych 2%, to z automatu nie spełnia pozostałych wymogów Dyrektywy Ściekowej. Te 98% dla wszystkich oczyszczalni Unia wprowadziła w 2020 roku, wcześniej było to 95% dla oczyszczalni poniżej 100 000 RLM i 98% dla tych powyżej tego progu – gdy patrzeć na tą starą wartość to wymagania unijne spełniałoby znacznie więcej aglomeracji, a czasu od podwyższenia progu upłynęło za mało, żeby zdążyły za tym pójść odpowiednia działania. Dlatego w ramach nowelizacji mamy nowy zapis:

po art. 87 dodaje się art. 87a w brzmieniu: 

Art. 87a. Aglomeracja wyznaczona w drodze uchwały, będącej aktem prawa miejscowego, powinna spełniać następujące warunki: 

  1. być wyposażona w sieć kanalizacyjną gwarantującą zbieranie co najmniej 98% ładunku zanieczyszczeń z obszaru aglomeracji wyrażonego w równoważnej liczbie mieszkańców; 
  2. ładunek zanieczyszczeń niezebrany siecią kanalizacyjną, o której mowa w pkt 1: 
    • w przypadku gdy stanowi nie więcej niż 2% ładunku zanieczyszczeń z aglomeracji jest mniejszy niż 2000 równoważnej liczby mieszkańców oraz 
    • jest oczyszczany w innych systemach oczyszczania ścieków, zapewniających ten sam poziom ochrony środowiska jak dla całej aglomeracji; 
  3. zapewniać wydajność oczyszczalni ścieków pozwalającą odebrać całość ładunku zanieczyszczeń powstających w aglomeracji oraz 
  4. stosować technologię oczyszczania ścieków z aglomeracji gwarantującą osiągnięcie wymaganych przepisami powszechnie obowiązującymi standardów oczyszczania ścieków dla oczyszczalni ścieków znajdującej się w aglomeracji o określonej wielkości wyrażonej równoważną liczbą mieszkańców.”;

Jak widać w powyższym zapisie dwa pozostałe kryteria to wydajność oczyszczalni. Na stronach Unii Europejskiej jest zestawienie, które informuje jak to wygląda we wszystkich krajach członkowskich. Poniżej znajdziecie kilka informacji ze strony UE – a na końcu artykułu link, pod którym możecie przejrzeć więcej danych dla Polski oraz te same dane dla innych państw. Zmiany mają też utrudnić kombinatorykę, polegającą na dzieleniu czy włączaniu części aglomeracji, aby pozostała część spełniała wymogi. Słyszałem już kilka historii o takich praktykach, w tym także kreatywność, aby te najmniejsze oczyszczalnie będące przy progu 2000 RLM (od tej liczby aglomeracja staje się część KPOŚK), nie osiągały tej bariery i nie musiały spełniać wymogów Dyrektywy Ściekowej. 

Zacznijmy od spełnienia wymogów w trzech wytycznych. Aby osiągnąć cel stawiany przez UE musimy:

  • zapewnić odpowiednie zbieranie dodatkowych 120 000 RLMów w obszarach aglomeracji (0,3%)
  • Zwiększyć ilość ścieków oczyszczanych biologicznie o 450 000 RLMów (1,2%
  • Zwiększyć ilość ścieków oczyszczonych biologicznie z podwyższonym oczyszczaniem biogenów o 1 310 000 RLMów (4,0%) 

Dane te przedstawia także poniższy wykres

Rysunek 1 Ilość ścieków z aglomeracji, które muszą być zbierane w systemy kanalizacyjne lub odpowiednio oczyszczane (źródło: https://water.europa.eu/freshwater/countries/uwwt/poland – tłumaczenie własne)

Patrząc na ostatni ze słupków – czyli oczyszczanie z podwyższonym usuwaniem biogenów, to na tle średniej UE nie wypadamy tak źle i wyprzedzamy m.in. Włochy, Węgry, Czechy i Hiszpanię. 

Rysunek 2 Odsetek ścieków komunalnych, który spełnia wszystkie wymagania Dyrektywy Ściekowej (odpowiedni system zbierania ścieków, oczyszczanie biologiczne, oczyszczanie biologiczne z usuwaniem azotu i/lub fosforu) w obszarach aglomeracji. (źródło: https://water.europa.eu/freshwater/countries/uwwt/poland)

Kolejna jest mapa informująca o tym ile aglomeracji nie spełnia przynajmniej jednego z trzech kryteriów. 

Rysunek 3 Mapa aglomeracji spełniających wszystkie kryteria Dyrektywy Ściekowej (niebieskie punkty) i niespełniających przynajmniej jednego z trzech kryteriów (czerwone punkty). (źródło: https://water.europa.eu/freshwater/countries/uwwt/poland)

I na koniec ostatnia z grafik – postęp w osiąganiu celów Dyrektywy Ściekowej od lewej – zbieranie ścieków; oczyszczanie biologiczne i oczyszczanie biologiczne z podwyższonym usuwaniem biogenów – na niebiesko cel osiągnięty, na pomarańczowo ilość RLM nie spełniająca celu.

Rysunek 4 Najnowsze trendy w ilości ścieków komunalnych, które nie są zbierane ani oczyszczane zgodnie z wymogami Dyrektywy Ściekowej (źródło: https://water.europa.eu/freshwater/countries/uwwt/poland)

Warto jeszcze wspomnieć, że prezentowane powyżej zestawienia ze strony UE nie są najnowsze, co widać na ostatnim rysunku, gdzie postęp pokazany jest do 2018 roku w oparciu o 10 sprawozdanie z realizacji Dyrektywy Ściekowej (złożone w 2020 roku z danymi za poprzednie lata). Nowe będzie w trzecim kwartale 2022 roku. 

Wracając do hot newsa jakim w ostatnich dniach jest skarga Komisji na Polskę w związku z nieprzestrzeganiem dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych. Już w samym tytule artykułu prasowego na stronach przedstawicielstwa w Polsce mamy typowy medialny clickbait – tym bardziej, że nie udostępniono do tej pory szczegółów tej skargi, a informacje o „ponad tysiącu aglomeracji” dotyczą ponownie poprzedniego okresu sprawozdawczego, bo jak pokazałem powyżej w najnowszej VI aKPOŚK jest tych aglomeracji mniej i co najważniejsze – aglomeracje odbierają ścieki, ale w niewystarczającym % – o czym też napisałem powyżej, a nie jak „krzyczy” do nas poniższy komunikat, że „w ogóle w tysiącu aglomeracji ścieki nie są odbierane”…

Rysunek 5 Zrzut ekranu z komunikatu prasowego na stronach KE

Sam fakt klikbaitowego tytułu jest jak dla mnie zaskakujący, biorąc pod uwagę, że to nie jest strona jakieś internetowej redakcji, której jednym z celów jest liczba odsłon artykułu. Taki tytuł pojawił się na oficjalnej stronie UE. Nawet gdyby przymknąć oko na tytuł to dalej w treści mamy powtórzenie tezy z tytułu. Cytując:
„Ponad 1000 aglomeracji w Polsce nie posiada systemu zbierania ścieków komunalnych, co oznacza, że ścieki są odprowadzane bezpośrednio do rzek, mórz lub jezior bez oczyszczania. Ścieki powinny być kierowane do oczyszczalni ścieków przed ich odprowadzeniem. Ponadto w 415 aglomeracjach, w których ścieki są odprowadzane na obszarach wrażliwych, Polska nie zapewniła bardziej rygorystycznego oczyszczania zgodnie z wymogami dyrektywy.”

Nie wiem skąd takie liczby, skoro w V KPOŚK w zestawieniu było 40 aglomeracji 0% skanalizowania wg RLM aglomeracji (dane z 2016 roku), a w najnowszej VI KPOŚK jest tych aglomeracji tylko 11. Jak widzicie do 1000 dużo brakuje. 

Tabela 1 Liczba aglomeracji z podziałem na województwa i kategorię wielkości oczyszczalni, które nie spełniają wymaganego stopnia skanalizowania aglomeracji (zgodność z art. 3 Dyrektywy Ściekowej) (opracowanie własne na podstawie danych z VI KPOŚK – stan na 22.12.2021 r.)

Dalej w komunikacie czytamy, że:

„Nieoczyszczone ścieki mogą być zanieczyszczone bakteriami i wirusami, a tym samym stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi. Zawierają one również takie składniki pokarmowe jak azot i fosfor, które mogą zanieczyszczać wody słodkie i środowisko morskie, ponieważ sprzyjają nadmiernemu wzrostowi alg, które hamują rozwój innych organizmów – proces ten zwany jest eutrofizacją.”

Owszem, ale jest są w tym dwa niedomówienia:

  • Po pierwsze w oczyszczonych ściekach też są bakterie i wirusy – ale obowiązkowy system monitoringu jakości ścieków odprowadzanych nie obejmuje monitoringu bakterii i wirusów. Publikacje naukowe pokazują, że systemy oczyszczania usuwają bakterie i wirusy, ale z efektywnością jest różnie i na pewno są one też w oczyszczonych ściekach. Tym bardziej, że w komunikacie tym nie ma mowy o chorobotwórczych bakteriach i wirusach, więc brak podwójnego doprecyzowania, bo przecież podstawą osadu czynnego na oczyszczalniach (podstawa oczyszczania biologicznego) są właśnie bakterie, które rozkładają materię organiczną i np. w przypadku azotu zamieniają go z formy organicznej, przez rozpuszczoną w wodzie do formy gazowej.
  • Po drugie oczyszczone ścieki też zawierają azot i fosfor, jest ich oczywiście mniej niż nieoczyszczonych ścieków, ale nigdzie nie są one usuwane w 100%, więc to kolejne niedomówienie komunikatu.

Komisja Europejskie podjęłą działania nie tylko w stosunku do Polski – jak czytamy na stronach UE w dniu 9.02.2021 r., podjęto także działania w sprawie:

  • Ścieki komunalne: Komisja wzywa RUMUNIĘ do zapewnienia prawidłowego oczyszczania ścieków
  • Ścieki komunalne: Komisja podejmuje decyzję o skierowaniu do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej sprawy przeciwko MALCIE w związku z oczyszczaniem ścieków


Jak widać na podstawie powyższych danych sytuacja nie jest tak czarna jak wynikałoby to z komunikatu KE, co nie znaczy, że mamy spocząć na laurach. Tabela, która pokazuje, które aglomeracje nie spełniają wymogów jest odzwierciedleniem szerszego problemu mniejszy aglomeracji i gmin. Najwięcej doniesień o niesprawnych oczyszczalniach zrzucających nieoczyszczone ścieki pochodzi właśnie z tych najmniejszych o RLM poniżej 2000 lub z najniższej kategorii 2000-9999 RLM wchodzącej w skład KPOŚKa wynika to z faktu, że do 2020 r. aglomeracje te by uzyskać zgodność musiały zapewnić zbieranie na poziomie 95% we wspomnianym roku komisja podniosła wymóg do 98% . Są problemy, które trzeba rozwiązać w gospodarce ściekowej, ale to trzeba na to przekierować odpowiedni środki finansowe, a w wielu szczególnie mniejszych gminach i aglomeracjach obowiązek przyłączenia do istniejącej sieci kanalizacyjnej czy kontrole przestrzegania wywożenia ścieków z szamb to jak usłyszałem w jednej relacji “tematy, które podburzają wyborców do obecnej władzy samorządowej”…

Zagadnienie spełniania wymogów i problemu jakości wód jak i oczyszczonych ścieków jest będę poruszał, ale to już w osobnych tekstach, bo to kolejne obszerne zagadnienia. Dotychczas w tym temacie pojawiło się już kilka tekstów:

Wesprzyj naszą działalność darowizną poprzez Patronite – szczegóły w linku https://patronite.pl/%C5%9AwiatWody

W oparciu o część danych, które zdążyłem przygotować do tego tekstu komentowałem tą sprawę 10.02.2021 r. o godz. 13:00 dla TokFm

https://audycje.tokfm.pl/podcast/118388,KE-skarzy-Polske-do-TSUE-Chodzi-o-oczyszczanie-sciekow

Dodatkowe informacje poza wspomnianymi wcześniej danymi z KPOŚK: